Ljodlæra

Frå Mållekken
Versjonen frå 25. juni 2009 kl. 22:21 av TH (Ordskifte | tilskot) (→‎[[Sjølvljod]])
Hopp til navigering Hopp til søk

Ljodlæra åt eit mål tek fyre seg korleis ljodi i målet vert uttala (fonetikk) og kva verkan dei hev (fonologi eller fonemikk). Med i dette bilætet høyrer au tyngd og tone.

Dessutan tek den sogelege ljodlæra fyre seg korleis ljodi hev skift gjenom tidene.

Høgnorsk ljodlæra

Dagnært høgnorskt talemål byggjer på ljodi i dei nedervde norske målføri og vert difor frambore på ulik vis alt etter landslùten talaren er frå eller soknar til.

Sjølvljod

Sjølvljod i høgnorsk
  Fremre Framvorde Midre Bakvorde Bakre
Trongt
i · y
ʉ
u
ɪ · ʏ
e
ø
o
ə
ɛ · (œ)
ɔ
æ
a
  Trongvorde
Halvtrongt
Halvveges
Halvope
Openvorde
Ope
Sjølvljod i grønt er runda.

Høgnorskt mål er serleg rikt på sjølvljod. Den underliggjande bygnaden i høgnorsk hev éi trong og éi opi utgåva av i, y, e, u og o; for ø er denne skilnaden burtfallen. Dessutan kjem a, å ([ɔ]) og æ som ikkje hev dana slike par. Endeleg hev me det veike sjølvljodet [ə], schwa, som berre finst i endingar.

Sjølvljodi er anten stutte eller lange, t.d. stutt i vissa [visːa] og langt i visa [viːsa].

Vanleg uttala av høgnorsk hev noko færre sjølvljod en dei ovannemnde, med di den opne utgåva av eitt sjølvljod gjerne fell saman med den tronge utgåva av eit grannesjølvljod i mange målføre. Soleis:

open iì [ɪ] → [e]
open eè [ɛ] → [æ] eller [e]
open y [ʏ] → [ø]
open uù : jamt yver samanfall med trong o i [u]
open oò [o] → [ɔ]

Medljod

Tvilippe- Tannlippe- Tann- Attbjugt Himne- Bakgoms- Uv- Barke-
Naseljod m (ɱ) n ɳ ɲ ŋ
Stengeljod p
(pʰ)
b t
(tʰ)
d ʈ
(ʈʰ)
ɖ k
(kʰ)
g (ʔ)
Loseljod ɟʝ
Gnikeljod
(kvisleljod)
f s ð ʃ ç ʝ h (ɦ)
Næmeljod
(sidelagt)
ʋ
 
 
l
 
ɭ
j
ʎ
ɣ
 
ʁ
 
Sidelagt gnikeljod ɬ
Rulleljod
Slagljod
r
ɾ
 
ɽ
Tavla: Medljod i norskt mål. Austlege ljod i raudt, vestlege i grønt, nordlege i blått. Avbrigdeljod i (klomber). Målførelege eller alderdomlege ljod i grått.

Samlæte

Når tvo eller fleire medljod fylgjer etter einannan, innan eitt ord eller ordemillom, kann dei brigdast til eitt ljod etter faste mynster. I norsk gjeld dette serleg for ljodsamband med slagljodi [ɾ] og [ɽ] i austnorsk, som danar ulike attbjugeljod.

[ɾ] + [n] → [ɳ]
[ɾ] + [t] → [ʈ]
[ɾ] + [d] → [ɖ]
[ɾ] + [s] → [ʃ]
[ɾ] + [l] → [ɭ]

Same samlæti gjeld med [ɽ] i staden for [ɾ]. Ved ljodburtfall i medljodgruppor med tri eller fleire medljod kann au desse samlæti ovra seg: myrkt /mʏrkt/ > [mʏʈʰ]. Slikt ljodburtfall er i større mun målføredæmt.

Eit serlegt tilfelle av samlæte ved ljodburtfall er burtfall av [ə] i ord med tvostavingstone: skulen /2skʉ:ɽen/ > [2skʉ::ɳ] der [ʉ:] vert ovlang eller skift på tvo stavingar.