Innføring i høgnorsk

Frå Mållekken
Versjonen frå 9. februar 2011 kl. 14:46 av CS (Ordskifte | tilskot) (→‎Sjå òg: _)
Hopp til navigering Hopp til søk

Ei innføring i høgnorsk formverk, stavnad m.m.

Formverket

Eit kjent og ytre merke på høgnorsken er i-målet, me byrjar difor med formverket i namnordi. Namnordi hev tri kyn — hannkyn, hokyn, inkjekyn. Desse er anten linne eller sterke, og det viser seg i bøygjingi.

eintal fleirtal
kyn ubundi bundi ubundi bundi
hannkyn dag dag-en dagar daga-ne
hane hane-n hanar hana-ne
hokyn tid tid-i tider tide-ne
vìka vìka vìkor vìko-ne
inkjekyn år år-et år år-i
auga auga(-t) augo augo

Det som fløkjer til for norsken, er at upphavleg gamalnorsk -in ymsar mykje i målføri og hev mange avbrigde: i, e, ei, æ, a (med palatalisering). Men her er det uppbygnaden som er viktug.

Linne kallar ein namnord som ender på trykklinn -e i hannkyn, -a i hokyn (ofte -e og -u i målføri), og -a i inkjekyn. Alle dei andre kallar ein sterke namnord; det gjeld au inkjekynsord som ender på -e.

Merk at høgnorsk hev ei eigi hokynsform av tilleggsformene (partisippi) av gjerningsordi (verbi), som ender på -i liksom sterkt hokyn i bundi form eintal. Døme: Han er vaksen, ho er vaksi, det er vakse, dei er vaksne. Jfr bøygjingi av varaordi (pronomen): min, mi, mitt, mine; hin, hi, hitt, hine; din, di, ditt, dine; sin, si, sitt, sine; og difor òg eigen, eigi, eige, eigne; ingen, ingi, inkje, ingi.

Undantak: Sume hokynsord hev -ar i mangtal, sameleis hev sume hankynsord -er. Dette samsvarar med gjeldande rettskriving, men høgnorsken er strengare her. Hugsa at endingar på -ing hev -ar i mangtal, og at endingar på -nad hev -er.

Nokre døme:

  • Hannkyn:
    • bekk — bekker
  • Hokyn:
    • elv — elvar, øy — øyar

Stavnaden (ortografien)

Med ljodskrift kann me lesa upp kva mål som helst utan å kunna det, det gjev oss uttala utan å kunna uttalereglane. I ei skriftnorm derimot, vil ein burtimot ljodrett stavnad hava so mange variablar at det vert for innfløkt og upraktiskt, han viser ikkje so nøgje uppbygnaden i målet. I eit skriftmål må måluppbygnaden syna seg. Difor byggjer høgnorsk på ei sameining av etymologisk og fonetisk rettksriving.


Samsvar (der gjeldande rettskriving i nynorsk skil seg, er formi sat i parentes og kursiv):

  • bøygja (bøya), bøygjer (bøyer), bøygde, hev bøygt
  • segja (seia), segjer (seier), sa(gde), hev sagt
  • pløgja (pløya), pløgjer (pløyer), pløgde, hev pløgt.

g-en er med i heile bøygjingi. Då vert det lett å sjå korleis ein skal bøygja ordet ut ifrå grunnformi (infinitiv). Skriv ein pløgja, veit ein at det skal vera pløgde i fortid og ikkje *pløygde. Skriv ein bøygja, veit ein at det skal vera bøygde i fortid og ikkje *bøyde. Dette er ikkje merkelegare enn at ein skriv gjeva, gjev, gav, gjeve. At -gj- skal uttalast j er ein greid og kjend regel.

  • kunna, kann (kan), kunde (kunne), kunde.
  • vilja, vil, vilde (ville), vilja

Merk: d-en i kunde er ikkje meir uvanleg enn d-en i kveld.

Dei viktugaste skilnadene millom gjeldande rettskriving og høgnorsk

Mange av desse høgnorske formene er i klombrer i gjeldande rettskriving

Gjerningsord (verb):

  • bøya, bøyer, bøygde, bøygt — bøygja, bøygjer, bøygde, bøygt
  • få, får, fekk, fått — få, fær, fekk, fenge
  • ha, har, hadde, hatt — ha(va), hev, hadde, havt
  • kunna, kan, kunne, kunna — kunna, kann, kunde, kunna
  • seia, seier, sa, sagt — segja, segjer, sa(gde), sagt
  • slå, slår, slo, slått — slå, slær, slo, slege
  • slåst, slåst, slost, slåst — slåst, slæst, slost, slegest
  • teia, teier, tagde, tagt — tegja, tegjer, tagde, tagt
  • pløya, pløyer, pløgde, pløgt — pløgja, pløgjer, pløgde, pløgt
  • vilja, vil, ville, vilja — vilja, vil, vilde, vilja
Sterke gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:
  • be el. beda, ber el. bed [beder], bad, bede el. bedi el. bedd el. bedt - beda, bed, bad, bede
  • svi el. svida, svir el. svid [svider], svei el. sveid, svide el. svidi el. svidd el. svidt - svida, svid, sveid, svide
  • ta el. taka, tek [tar el. teker], tok, teke el. teki [tatt] - taka, tek, tok, teke
Linne gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:
  • gle el. gleda, gler el. gleder, gledde, gledd el. gledt - gleda, gleder, gledde, gledt

Lagord:

  • brei — breid
  • grei — greid
  • lei — leid
  • nøyen (nøye) — nøgjen (nøgje)
  • sær — ser
  • tynn — tunn
  • naken (hokyn) — naki

Namnord:

  • ansvar — andsvar
  • brønn — brunn
  • jente — gjenta
  • funn (sam-) — fund
  • hei — heid
  • hær (-teneste) — her
  • li — lid
  • sau — saud
  • sei — seid
  • sommar — sumar
  • somme — sume
  • tiur — tidur

Styreord og medord (preposisjonar og adverb):

  • austafor — austanfor (osb.)
  • gjennom — gjenom
  • korfor/kvifor — kvifor
  • kor/kvar (um stad) — kvar
  • mellom — millom
  • om — um
  • opp — upp
  • unna — undan

Talord:

  • hundre — hundrad
  • nitten — nittan (osb.)
  • tjue — tjuge
  • to — tvo
  • tre — tri
  • tusen — tusund

Varaord (pronomen):

  • anna (hokyn av annan) — onnor
  • dei (objektform) — deim
  • ingen (mangtal av ingen) — ingi (lik hokynsformi, som i alle målføri)
  • noka (hokyn av nokon) — nokor


Sjå òg