Skilnad mellom versjonar av «Innføring i høgnorsk»

Frå Mållekken
Hopp til navigering Hopp til søk
(Etymologisk > Ordsogeleg)
 
(20 mellomliggjande versjonar av 8 brukarar er ikkje viste)
Line 1: Line 1:
= Forord =
Ei innføring i høgnorsk formverk, stavnad m.m.
__TOC__
== Formverket ==
Eit kjent og ytre merke på høgnorsken er ''i''-målet, me byrjar difor med formverket i namnordi. Namnordi hev tri kyn — hannkyn, hokyn, inkjekyn. Desse er anten linne eller sterke, og det viser seg i bøygjingi.


= Ljodverk =
{{Høgnorsk formverk}}


== Sjølvljodane (vokalane) ==
Det som fløkjer til for norsken, er at upphavleg gamalnorsk -''in'' ymsar mykje i målføri og hev mange avbrigde: ''i'', ''e'', ''ei'', ''æ'', ''a'' (med palatalisering). Men her er det uppbygnaden som er viktug.


== Medljodane (onsonantane) ==
''Linne'' kallar ein namnord som ender på trykklinn -''e'' i hannkyn, -''a'' i hokyn (ofte -''e'' og -''u'' i målføri), og -''a'' i inkjekyn. Alle dei andre kallar ein ''sterke'' namnord; det gjeld au inkjekynsord som ender på -''e''.


= Stavnad =
Merk at høgnorsk hev ei eigi hokynsform av tilleggsformene (partisippi) av gjerningsordi (verbi), som ender på -''i'' liksom sterkt hokyn i bundi form eintal. Døme: Han er ''vaksen'', ho er ''vaksi'', det er ''vakse'', dei er ''vaksne''. Jfr bøygjingi av varaordi (pronomen): ''min'', ''mi'', ''mitt'', ''mine''; ''hin'', ''hi'', ''hitt'', ''hine''; ''din'', ''di'', ''ditt'', ''dine''; ''sin'', ''si'', ''sitt'', ''sine''; og difor òg ''eigen'', ''eigi'', ''eige'', ''eigne''; ''ingen'', ''ingi'', ''inkje'', ''ingi''.


= Namnord (substantiv) =
Undantak: Sume hokynsord hev -''ar'' i mangtal, sameleis hev sume hankynsord -''er''. Dette samsvarar med gjeldande rettskriving, men høgnorsken er strengare her. Hugsa at endingar på -''ing'' hev -''ar'' i mangtal, og at endingar på -''nad'' hev -''er''.


== Kyn ==
Nokre døme:
Namnordi hev tri kyn - hankyn, hokyn, inkjekyn. Desse hev anten linn eller sterk bøygjing, som viser seg i bøygjingi.
*Hannkyn:
**bekk — bekker
*Hokyn:
**elv — elvar, øy — øyar


== Bøygjing ==
== Stavnaden (ortografien) ==


= Lagord (adjektiv) =
Med ljodskrift kann me lesa upp kva mål som helst utan å kunna det, det gjev oss uttala utan å kunna uttalereglane. I ei skriftnorm derimot, vil ein burtimot ljodrett stavnad hava so mange variablar at det vert for innfløkt og tungvint, han viser ikkje so nøgje uppbygnaden i målet. I eit skriftmål må måluppbygnaden syna seg. Difor byggjer høgnorsk på ei sameining av ordsogeleg og fonetisk rettksriving.


== Sterk og linn bøygjing ==


Lagordet hev anten sterk eller linn bøygjing (''eit stort hus — det store huset''') . Linn bøygjing vert nytta i bundi form, og hev berre éi bøygjing. Sterk bøygjing vert nytta i ubundi form, og vert bøygd i  tal og kyn. Høgnorsk skil seg frå offisiell rettskriving (hovudform), ved at høgnorsk hev ei eigi hokynsform av lagord som ''leiken'' (''leiki'').  
Samsvar (der gjeldande rettskriving i nynorsk skil seg, er formi sat i klomber og kursiv):
*bøygja (''bøya''), bøygjer (''bøyer''), bøygde, hev bøygt
*segja (''seia''), segjer (''seier''), sa(gde), hev sagt
*pløgja (''pløya''), pløgjer (''pløyer''), pløgde, hev pløgt.


=== Sterk bøygjing ===
<blockquote>''g''-en er med i heile bøygjingi. Då vert det lett å sjå korleis ein skal bøygja ordet ut ifrå grunnformi (infinitiv). Skriv ein ''pløgja'', veit ein at det skal vera ''pløgde'' i fortid og ikkje *''pløygde''. Skriv ein ''bøygja'', veit ein at det skal vera ''bøygde'' i fortid og ikkje *''bøyde''. Dette er ikkje merkelegare enn at ein skriv ''gjeva, gjev, gav, gjeve''. At -''gj''- skal uttalast ''j'' er ein greid og kjend regel.</blockquote>


Lagord som ''god'' (flestalle lagord er bøygde slik):
*kunna, kann (''kan''), kunde (''kunne''), kunde.
*vilja, vil, vilde (''ville''), vilja


{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; margin: 1em 1em 1em  0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
<blockquote>Merk: ''d''-en i ''kunde'' er ikkje meir uvanleg enn ''d''-en i ''kveld''.</blockquote>
|-
| colspan=2 | eintal || colspan=1 | fleirtal
|-
| colspan=1 | hank/hok || colspan=1 | inkjek || colspan=1 | hank/hok/inkjek
|-
| ''god'' ||  ''godt''   || ''gode''
|}
Andre døme: ''blodug'', ''gul'', ''heilag'', ''mjuk'', ''modig'', ''norsk'', ''raud'', ''stor'', ''storleg'', ''vond''.


== Dei viktugaste skilnadene millom gjeldande rettskriving og høgnorsk ==


Lagord som ''leiken'':
Mange av desse høgnorske formene er i klombrer i gjeldande rettskriving


{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; margin: 1em 1em 1em  0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
[[Gjerningsord]] (verb):
|-
*bøya, bøyer, bøygde, bøygt — bøygja, bøygjer, bøygde, bøygt
| colspan=3 | eintal || colspan=1 | fleirtal
*få, får, fekk, fått — få, fær, fekk, fenge
|-
*ha, har, hadde, hatt — ha(va), hev, hadde, havt
| colspan=1 | hank || colspan=1 | hok || colspan=1 | inkjek || colspan=1 | hank/hok/inkjek
*kunna, kan, kunne, kunna — kunna, kann, kunde, kunna
|-
*seia, seier, sa, sagt — segja, segjer, sa(gde), sagt
| ''leiken'' ||  ''leiki'' || ''leike'' ||  ''leikne''
*slå, slår, slo, slått — slå, slær, slo, slege
|}
*slåst, slåst, slost, slåst — slåst, slæst, slost, slegest
Andre døme: ''gjeven'', ''mogen'', ''uvyrden'', ''vaksen''.
*teia, teier, tagde, tagt — tegja, tegjer, tagde, tagt
*pløya, pløyer, pløgde, pløgt — pløgja, pløgjer, pløgde, pløgt
*vilja, vil, ville, vilja — vilja, vil, vilde, vilja


=== Linn bøygjing ===
:Sterke gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:
*be el. beda, ber el. bed [beder], bad, bede el. bedi el. bedd el. bedt - beda, bed, bad, bede
*svi el. svida, svir el. svid [svider], svei el. sveid, svide el. svidi el. svidd el. svidt - svida, svid, sveid, svide
*ta el. taka, tek [tar el. teker], tok, teke el. teki [tatt] - taka, tek, tok, teke


:Linne gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:
*gle el. gleda, gler el. gleder, gledde, gledd el. gledt - gleda, gleder, gledde, gledt


{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; margin: 1em 1em 1em  0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
[[Lagord]]:
|-
*brei — breid
| colspan=1 | eintal & fleirtal
*grei — greid
|-
*lei — leid
| colspan=1 | hank/hok/inkjek
*nøyen (nøye) — nøgjen (nøgje)
|-
*sær — ser
| ''gode''
*tynn — tunn
|-
*naken (hokyn) — naki
| ''leikne''
|}


== Gradbøygjing ==
[[Namnord]]:
*ansvar — andsvar
*brønn — brunn
*jente — gjenta
*funn (sam-) — fund
*hei — heid
*hær (-teneste) — her
*li — lid
*sau — saud
*sei — seid
*sommar — sumar
*somme — sume
*tiur — tidur


= Talord =
[[Styreord]] og medord (preposisjonar og adverb):
*austafor — austanfor (osb.)
*gjennom — gjenom
*korfor/kvifor — kvifor
*kor/kvar (um stad) — kvar
*mellom — millom
*om — um
*opp — upp
*unna — undan


= Varaord (pronomen) =
[[Talord]]:
*hundre — hundrad
*nitten — nittan (osb.)
*tjue — tjuge
*to — tvo
*tre — tri
*tusen — tusund


= Medord (adverb) =
[[Varaord]] (pronomen):
*anna (hokyn av annan) — onnor
*dei (objektform) — deim
*ingen (mangtal av ingen) — ingi (lik hokynsformi, som i alle målføri)
*noka (hokyn av nokon) — nokor


= Gjerningsord (verb) =


= Bindeord (konjunksjonar) =
== Sjå òg ==
*[[Uttala]]
*[[Ljodlæra]]
*[[Norskdansk-høgnorsk ordlista]]
*[[Sterke gjerningsord]]
*[[Sterk-linne gjerningsord]]
*[[Linne gjerningsord]]

Siste versjonen frå 19. juni 2022 kl. 08:07

Ei innføring i høgnorsk formverk, stavnad m.m.

Formverket

Eit kjent og ytre merke på høgnorsken er i-målet, me byrjar difor med formverket i namnordi. Namnordi hev tri kyn — hannkyn, hokyn, inkjekyn. Desse er anten linne eller sterke, og det viser seg i bøygjingi.

eintal fleirtal
kyn ubundi bundi ubundi bundi
hannkyn dag dag-en dagar daga-ne
hane hane-n hanar hana-ne
hokyn tid tid-i tider tide-ne
vìka vìka vìkor vìko-ne
inkjekyn år år-et år år-i
auga auga(-t) augo augo

Det som fløkjer til for norsken, er at upphavleg gamalnorsk -in ymsar mykje i målføri og hev mange avbrigde: i, e, ei, æ, a (med palatalisering). Men her er det uppbygnaden som er viktug.

Linne kallar ein namnord som ender på trykklinn -e i hannkyn, -a i hokyn (ofte -e og -u i målføri), og -a i inkjekyn. Alle dei andre kallar ein sterke namnord; det gjeld au inkjekynsord som ender på -e.

Merk at høgnorsk hev ei eigi hokynsform av tilleggsformene (partisippi) av gjerningsordi (verbi), som ender på -i liksom sterkt hokyn i bundi form eintal. Døme: Han er vaksen, ho er vaksi, det er vakse, dei er vaksne. Jfr bøygjingi av varaordi (pronomen): min, mi, mitt, mine; hin, hi, hitt, hine; din, di, ditt, dine; sin, si, sitt, sine; og difor òg eigen, eigi, eige, eigne; ingen, ingi, inkje, ingi.

Undantak: Sume hokynsord hev -ar i mangtal, sameleis hev sume hankynsord -er. Dette samsvarar med gjeldande rettskriving, men høgnorsken er strengare her. Hugsa at endingar på -ing hev -ar i mangtal, og at endingar på -nad hev -er.

Nokre døme:

  • Hannkyn:
    • bekk — bekker
  • Hokyn:
    • elv — elvar, øy — øyar

Stavnaden (ortografien)

Med ljodskrift kann me lesa upp kva mål som helst utan å kunna det, det gjev oss uttala utan å kunna uttalereglane. I ei skriftnorm derimot, vil ein burtimot ljodrett stavnad hava so mange variablar at det vert for innfløkt og tungvint, han viser ikkje so nøgje uppbygnaden i målet. I eit skriftmål må måluppbygnaden syna seg. Difor byggjer høgnorsk på ei sameining av ordsogeleg og fonetisk rettksriving.


Samsvar (der gjeldande rettskriving i nynorsk skil seg, er formi sat i klomber og kursiv):

  • bøygja (bøya), bøygjer (bøyer), bøygde, hev bøygt
  • segja (seia), segjer (seier), sa(gde), hev sagt
  • pløgja (pløya), pløgjer (pløyer), pløgde, hev pløgt.

g-en er med i heile bøygjingi. Då vert det lett å sjå korleis ein skal bøygja ordet ut ifrå grunnformi (infinitiv). Skriv ein pløgja, veit ein at det skal vera pløgde i fortid og ikkje *pløygde. Skriv ein bøygja, veit ein at det skal vera bøygde i fortid og ikkje *bøyde. Dette er ikkje merkelegare enn at ein skriv gjeva, gjev, gav, gjeve. At -gj- skal uttalast j er ein greid og kjend regel.

  • kunna, kann (kan), kunde (kunne), kunde.
  • vilja, vil, vilde (ville), vilja

Merk: d-en i kunde er ikkje meir uvanleg enn d-en i kveld.

Dei viktugaste skilnadene millom gjeldande rettskriving og høgnorsk

Mange av desse høgnorske formene er i klombrer i gjeldande rettskriving

Gjerningsord (verb):

  • bøya, bøyer, bøygde, bøygt — bøygja, bøygjer, bøygde, bøygt
  • få, får, fekk, fått — få, fær, fekk, fenge
  • ha, har, hadde, hatt — ha(va), hev, hadde, havt
  • kunna, kan, kunne, kunna — kunna, kann, kunde, kunna
  • seia, seier, sa, sagt — segja, segjer, sa(gde), sagt
  • slå, slår, slo, slått — slå, slær, slo, slege
  • slåst, slåst, slost, slåst — slåst, slæst, slost, slegest
  • teia, teier, tagde, tagt — tegja, tegjer, tagde, tagt
  • pløya, pløyer, pløgde, pløgt — pløgja, pløgjer, pløgde, pløgt
  • vilja, vil, ville, vilja — vilja, vil, vilde, vilja
Sterke gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:
  • be el. beda, ber el. bed [beder], bad, bede el. bedi el. bedd el. bedt - beda, bed, bad, bede
  • svi el. svida, svir el. svid [svider], svei el. sveid, svide el. svidi el. svidd el. svidt - svida, svid, sveid, svide
  • ta el. taka, tek [tar el. teker], tok, teke el. teki [tatt] - taka, tek, tok, teke
Linne gjeringsord hev langform der gjeldande rettskriving òg hev stuttform:
  • gle el. gleda, gler el. gleder, gledde, gledd el. gledt - gleda, gleder, gledde, gledt

Lagord:

  • brei — breid
  • grei — greid
  • lei — leid
  • nøyen (nøye) — nøgjen (nøgje)
  • sær — ser
  • tynn — tunn
  • naken (hokyn) — naki

Namnord:

  • ansvar — andsvar
  • brønn — brunn
  • jente — gjenta
  • funn (sam-) — fund
  • hei — heid
  • hær (-teneste) — her
  • li — lid
  • sau — saud
  • sei — seid
  • sommar — sumar
  • somme — sume
  • tiur — tidur

Styreord og medord (preposisjonar og adverb):

  • austafor — austanfor (osb.)
  • gjennom — gjenom
  • korfor/kvifor — kvifor
  • kor/kvar (um stad) — kvar
  • mellom — millom
  • om — um
  • opp — upp
  • unna — undan

Talord:

  • hundre — hundrad
  • nitten — nittan (osb.)
  • tjue — tjuge
  • to — tvo
  • tre — tri
  • tusen — tusund

Varaord (pronomen):

  • anna (hokyn av annan) — onnor
  • dei (objektform) — deim
  • ingen (mangtal av ingen) — ingi (lik hokynsformi, som i alle målføri)
  • noka (hokyn av nokon) — nokor


Sjå òg