Skilnad mellom versjonar av «Innføring i høgnorsk»

Frå Mållekken
Hopp til navigering Hopp til søk
(Dette vart for keidsamt og upedagogiskt. NYTT upplegg)
Inkje endringssamandrag
Line 2: Line 2:
Eit kjent og ytre merke på høgnorsken er ''i''-målet, me byrjar difor med formverket i namnordi. Namnordi hev tri kyn — hankyn, hokyn, inkjekyn. Desse hev anten linn eller sterk bøygjing, som viser seg i bøygjingi.
Eit kjent og ytre merke på høgnorsken er ''i''-målet, me byrjar difor med formverket i namnordi. Namnordi hev tri kyn — hankyn, hokyn, inkjekyn. Desse hev anten linn eller sterk bøygjing, som viser seg i bøygjingi.


FORMVERK INN HER
<p style='margin-left:35.8pt'><b>Høgnorsk:</b></p>
 
<table border=0 cellspacing=0 cellpadding=0 style='margin-left:35.8pt;text-align:center'>
<tr style='width:155.9pt;height:19.0pt'>
  <td width=156 colspan=2 style='border:solid black 1.0pt'>eintal</td>
  <td width=156 colspan=2 style='border:solid black 1.0pt;border-left:none'>mangtal</td>
</tr>
<tr style='width:77.95pt;height:19.0pt'>
  <td width=78 style='border:solid black 1.0pt;border-top:none'>ubundi</td>
  <td width=78 style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'>bundi</td>
  <td width=78 style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'>ubundi</td>
  <td width=78 style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'>bundi</td>
</tr>
<tr style='width:77.95pt;height:19.0pt'>
  <td style='border:solid black 1.0pt;border-top:none'><b><i>dag</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>dag-en</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>dagar</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>daga-ne</i></b></td>
</tr>
<tr style='width:77.95pt;height:19.0pt'>
  <td style='border:solid black 1.0pt;border-top:none'><b><i>hane</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>hane-n</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>hanar</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>hana-ne</i></b></td>
</tr>
<tr style='width:77.95pt;height:19.0pt'>
  <td style='border:solid black 1.0pt;border-top:none'><b><i>tid</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>tid-i</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>tider</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>tide-ne</i></b></td>
</tr>
<tr style='width:77.95pt;height:19.0pt'>
  <td style='border:solid black 1.0pt;border-top:none'><b><i>vìka</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>vìka</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>vìkor</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>vìko-ne</i></b></td>
</tr>
<tr style='width:77.95pt;height:19.0pt'>
  <td style='border:solid black 1.0pt;border-top:none'><b><i>år</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>år-et</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>år</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>år-i</i></b></td>
</tr>
<tr style='width:77.95pt;height:19.0pt'>
  <td style='border:solid black 1.0pt;border-top:none'><b><i>auga</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>auga(-t)</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>augo</i></b></td>
  <td style='border-top:none;border-left:none;border-bottom:solid black 1.0pt;border-right:solid black 1.0pt'><b><i>augo</i></b></td>
</tr>
</table>


<blockquote>Det som flokar til for norsken, er at upphavleg gamalnorsk -''in'' ymsar mykje, som i målføri hev mange avbrigde: ''i'', ''e'', ''ei'', ''æ'', ''a'' (med platalisering). Men her er det uppbygnaden som er viktug.</blockquote>
<blockquote>Det som flokar til for norsken, er at upphavleg gamalnorsk -''in'' ymsar mykje, som i målføri hev mange avbrigde: ''i'', ''e'', ''ei'', ''æ'', ''a'' (med platalisering). Men her er det uppbygnaden som er viktug.</blockquote>
Line 16: Line 65:
= Stavnaden (ortografien) =
= Stavnaden (ortografien) =


Med ljodskrift kann me lesa upp kva mål som helst utan å kunna det, det gjev oss uttala utan å kunna uttalereglane. I ei skriftnorm derimot, vil ein burtimot ljodrett stavnad hava so mange variablar at det vert for innfløkt og upraktiskt, han viser ikkje so nøgje uppbygnaden i målet. I eit skriftmål må måluppbygnaden syna seg. Høgnorsk byggjer difor på ei sameining av etymologisk og fonetisk rettksriving.
Med ljodskrift kann me lesa upp kva mål som helst utan å kunna det, det gjev oss uttala utan å kunna uttalereglane. I ei skriftnorm derimot, vil ein burtimot ljodrett stavnad hava so mange variablar at det vert for innfløkt og upraktiskt, han viser ikkje so nøgje uppbygnaden i målet. I eit skriftmål må måluppbygnaden syna seg. Difor byggjer høgnorsk på ei sameining av etymologisk og fonetisk rettksriving.





Versjonen frå 16. juli 2007 kl. 05:55

Formverket

Eit kjent og ytre merke på høgnorsken er i-målet, me byrjar difor med formverket i namnordi. Namnordi hev tri kyn — hankyn, hokyn, inkjekyn. Desse hev anten linn eller sterk bøygjing, som viser seg i bøygjingi.

Høgnorsk:

eintal mangtal
ubundi bundi ubundi bundi
dag dag-en dagar daga-ne
hane hane-n hanar hana-ne
tid tid-i tider tide-ne
vìka vìka vìkor vìko-ne
år år-et år år-i
auga auga(-t) augo augo

Det som flokar til for norsken, er at upphavleg gamalnorsk -in ymsar mykje, som i målføri hev mange avbrigde: i, e, ei, æ, a (med platalisering). Men her er det uppbygnaden som er viktug.

Undantak: Sume hokynsord hev -ar i mangtal, sameleis hev sume hankynsord -er. Dette samsvarar med gjeldande rettskriving, men høgnorsken er strengare her. Hugsa at endingar på -ing hev -ar i mangtal, og at endingar på -nad hev -er.

Nokre døme:

  • Hankyn:
    • bekk — bekker
  • Hokyn:
    • elv — elvar, øy — øyar

Stavnaden (ortografien)

Med ljodskrift kann me lesa upp kva mål som helst utan å kunna det, det gjev oss uttala utan å kunna uttalereglane. I ei skriftnorm derimot, vil ein burtimot ljodrett stavnad hava so mange variablar at det vert for innfløkt og upraktiskt, han viser ikkje so nøgje uppbygnaden i målet. I eit skriftmål må måluppbygnaden syna seg. Difor byggjer høgnorsk på ei sameining av etymologisk og fonetisk rettksriving.


Samsvar (der gjeldande rettskriving i nynorsk skil seg, er formi sat i parentes og kursiv):

  • bøygja (bøya), bøygjer (bøyer), bøygde, hev bøygt
  • segja (seia), segjer (seier), sa(gde), hev sagt
  • pløgja (pløya), pløgjer (pløyer), pløgde, hev pløgt.

g-en er med i heile bøygjingi. Då vert det lett å sjå korleis ein skal bøygja ordet ut ifrå grunnformi (infinitiv). Skriv ein pløgja, veit ein at det skal vera pløgde i fortid og ikkje *pløygde. Skriv ein bøygja, veit ein at det skal vera bøygde i fortid og ikkje *bøygde. Dette er ikkje merkelegare enn at ein skriv gjeva, gjev, gav, gjeve. At -gj- skal uttalast j er ein greid og kjend regel.

  • kunna, kann (kan), kunde (kunne), kunde.
  • vilja, vil, vilde (ville), vilja

Merk: d-en i kunde er ikkje meir uvanleg enn d-en i kveld.


Dei viktugaste skilnadene millom gjeldande rettskriving og høgnorsk

Mange av desse høgnorske formene er i klombrer i gjeldande rettskriving

Gjerningsord (verb):

  • bøya, bøyer, bøygde, bøygt — bøygja, bøygjer, bøygde, bøygt
  • få, får, fekk, fått — få, fær, fekk, fenge
  • ha, har, hadde, hatt — ha(va), hev, hadde, havt
  • kunna, kan, kunne, kunna — kunna, kann, kunde, kunna
  • seia, seier, sa, sagt — segja, segjer, sa(gde), sagt
  • slå, slår, slo, slått — slå, slær, slo, slege
  • slåst, slåst, slost, slåst — slåst, slæst, slost, slegest
  • teia, teier, tagde, tagt — tegja, tegjer, tagde, tagt
  • pløya, pløyer, pløgde, pløgt — pløgja, pløgjer, pløgde, pløgt
  • vilja, vil, ville, vilja — vilja, vil, vilde, vilja

Lagord:

  • brei — breid
  • grei — greid
  • lei — leid
  • nøyen (nøye) — nøgjen (nøgje)
  • sær — ser

Namnord:

  • ansvar — andsvar
  • jente — gjenta
  • hei — heid
  • hær (-teneste) — her
  • li — lid
  • sau — saud
  • sei — seid
  • tiur — tidur

Styreord og medord (preposisjonar og adverb):

  • austafor — austanfor (osb.)
  • gjennom — gjenom
  • mellom — millom
  • om — um
  • opp — upp
  • unna — undan

Talord:

  • hundre — hundrad
  • nitten — nittan (osb.)
  • tjue — tjuge
  • to — tvo
  • tre — tri
  • tusen — tusund

Varaord (pronomen):

  • anna (hokyn av annan) — onnor
  • inga (hokyn av ingen) — ingi
  • ingen (mangtal av ingen) — ingi
  • noka (hokyn av nokon) — nokor